Frans-Afrikaanse soldaten in Brabant tijdens de meidagen van 1940

Franse troepen in Nederland, mei 1940

Ondanks de uiteindelijk zeer snelle verovering kwam de Duitse invasie van Nederland niet helemaal uit de lucht vallen. Nederland was in principe neutraal, maar bevond zich in een kwetsbare positie vanwege de slechte staat van haar leger. Daarnaast bestond de vrees dat Duitsland de Maginot-linie zou proberen te omzeilen door Nederland en België binnen te vallen, om via die route een invasie van Frankrijk te lanceren. Om te voorkomen dat de Lage Landen in zo’n scenario volledig onder de voet zouden worden gelopen, werkten de drie betrokken partijen het zogeheten Dyle-Breda-plan uit. Dit hield in dat Franse troepen, in het geval van een Duitse invasie, richting België en Zuid-Nederland zouden oprukken en hier zouden helpen met de verdediging.

Op 10 mei 1940 werd dit plan in werking gesteld toen de Duitsers Nederland binnenvielen. Het Franse Zevende leger kwam in rap tempo in beweging, en rukte op naar Zuid-Nederland, geheel volgens het Dyle-Breda-plan. Op dit punt zag de strijd echter al zeer slecht uit voor het Nederlandse leger, dat zich deels aan het terugtrekken was. Het doel van de Fransen was vooral om de razendsnelle Duitse opmars af te remmen en strategische plekken als Tilburg en Breda te verdedigen. Dit ging gepaard met meerdere (zware) gevechten, waaronder in Brabant. Zo was er op 12 mei een confrontatie in Diessen, bij een deels opgeblazen brug over de Reusel. Elf Franse soldaten kwamen hierbij om. Als eerbetoon aan hen is de brug in kwestie in 2021 hernoemd naar de 12 mei 1940-brug. Hierop zijn nog altijd de namen van twee Franse legereenheden te lezen: het 4e Régiment de Dragons Portés, en het 4e Régiment de Cuirassiers.

De dagrapporten van het 6^e Régiment Cuirassiers

Een andere Franse legereenheid die een sleutelrol speelde in Noord-Brabant was het 6^e Régiment Cuirassiers. De dagrapporten van dit regiment geven een waardevol inzicht in de inzet van Franse troepen in Brabant tijdens de meidagen. De Cuirassiers waren oorspronkelijk een cavalerie-eenheid, maar gebruikten nu gemotoriseerde voertuigen, waardoor zij zich snel konden bewegen. Uit de dagrapporten blijkt dat zij onder andere verkenningsmissies uitvoerden en vijandelijke bewegingen in kaart brachten. Meerdere keren kwam het ook tot confrontaties met de Duitsers, waarbij het 6^e Regiment telkens probeerde om de Duitse opmars te vertragen.

Op 11 mei waren delen van het regiment actief bij Moergestel. Bij een brug over de Reusel kwam een verkenningseenheid onder leiding van kapitein Dudognon in aanraking met Duitse troepen, en een gevecht brak los.

“Het D.D. DUDOGNON, nadat het was opgerukt tot Best, wordt in Moergestel aangevallen door een gemotoriseerd detachement. Na een gevecht dat uitmondt in lijf-aan-lijfgevechten tussen motorrijders, weet de eenheid drie Duitse pantserwagens te veroveren, samen met zijspannen. Ze blazen de brug op op het moment dat een vrachtwagen, volgeladen met infanteristen, deze op rijdt. Alle inzittenden komen om door de explosie of verdrinking.”

Het opblazen van de brug paste bij de taak van het 6^e Regiment, namelijk het vertragen van de Duitse opmars. Uit het dagrapport blijkt dat de eenheid van kapitein Dudognon zich na het incident bij Moergestel terugtrok richting Tilburg. De Franse aanwezigheid in Brabant zou een bliksembezoek blijken: op 12 mei was de focus van het 6^e Régiment verschoven naar Turnhout, in België. Ook andere Franse eenheden zouden zich spoedig terugtrekken naar het zuiden. Al op 15 mei gaf het Nederlandse leger zich over. Het Belgische leger volgde twee weken later. Ondanks hun dappere inzet waren de Franse troepen dus niet geslaagd in hun doel.

De brug waar het 6^e Regiment in 1940 de Duitsers trof, werd in 1944 opnieuw opgeblazen – dit keer door de Duitsers. Deze brug heeft in 2019 de naam Gen. Maj. C.M. Barberbrug gekregen, ter ere van een Schotse generaal-majoor die betrokken was bij de bevrijding van Brabant. Tegenwoordig herinneren enkel een herdenkingsbordje en het nabijgelegen standbeeld van Barber aan de oorlogsgeschiedenis van de brug.

Sporen van Frans-Afrikaanse soldaten in Brabant

Ondanks de korte duur van de Franse aanwezigheid in Brabant in 1940, heeft deze wel haar sporen achtergelaten. Meer dan 60 jaar na het gevecht bij Moergestel wordt hier een ontdekking gedaan die ons inzicht kan geven in wie er zoal meevocht aan de Franse zijde tijdens de meidagen. In 2004 vindt hovenier Ad van Esch in de achtertuin van café ‘De Keizerin’ vier aardewerken objecten: een schaaltje, een kruikje, en twee bekertjes. De oorsprong is aanvankelijk een raadsel. Provinciemedewerker Mohammed Maskitou weet echter te vertellen dat dit aardewerk van Marokkaanse origine is. In de schaal (el kasria) kan brood worden gebakken, in de kruik (el tanjia) kan drank worden opgeslagen, en in de bekertjes (el khabia) kan houdbare boter worden bewaard.

Maar hoe zijn deze bij uitstek Noord-Afrikaanse voorwerpen in Brabant terechtgekomen? Voor het antwoord moeten we volgens archeoloog Godfried Scheijvens kijken naar de meidagen van 1940. Het is bekend dat een aanzienlijk aantal Noord-Afrikaanse soldaten meevocht in het Franse leger tijdens de Tweede Wereldoorlog. Zo’n 30.000 Marokkaanse troepen waren betrokken bij de meidagen, en een deel van hen was actief in Nederland. Hoewel ze niet expliciet genoemd worden in de dagrapporten, zijn Noord-Afrikanen ongetwijfeld ook onderdeel geweest van het 6^e Régiment Cuirassiers. Waarschijnlijk heeft een van deze soldaten, in dienst bij de eenheid van kapitein Dudognon, het aardewerk meegebracht uit zijn thuisland voor gebruik tijdens de oorlog. Vanwege het kleine formaat zal het setje inderdaad erg gebruiksvriendelijk zijn geweest voor onderweg. Daarnaast heeft het aardewerk wellicht ook een sentimentele waarde gehad voor deze soldaat, die ver van huis was in oorlogstijd.

Wie deze soldaat precies was, en waarom zijn reisserviesje in Moergestel is achtergebleven, is een kwestie van speculatie. Mogelijk verliep de in de dagrapporten genoemde terugtrekking richting Tilburg zo gehaast dat hij niet meer de tijd had om zijn eetgerei op te halen. Ook het lot van de soldaat zelf is moeilijk te achterhalen. Eén ding is echter zeker: in mei 1940 hebben Noord-Afrikaanse soldaten gevochten om Brabant vrij te houden. Door de toevallige ontdekking van het aardewerk is hun aanwezigheid nog steeds tastbaar, meer dan 80 jaar nadat ze hier streden tegen de Duitsers.

Het Franse ereveld in Kapelle

Een andere plek waar we het verhaal van de Noord-Afrikaanse soldaten terug kunnen vinden, is het Franse ereveld in Kapelle, in Zeeland. Hier liggen 229 Franse soldaten begraven die tijdens de Tweede Wereldoorlog zijn omgekomen in Nederland. Hoewel de meeste van hen later in de oorlog of tijdens de bevrijding sneuvelden, liggen hier ook enkele soldaten die tijdens de meidagen zijn overleden. Eugène Didier, Gabriël Maffaert, Marius Charles Ovise: het zijn slechts enkele van de Fransen die in mei 1940 omkwamen in de oorlog, en later in Kapelle zijn begraven.

Tussen de vele Franse namen en ongeïdentificeerde slachtoffers vinden we op deze begraafplaats meerdere Noord-Afrikaanse namen. Voorbeelden hiervan zijn Ben Allal Ben Kessou, overleden op 18 september 1940 in Maastricht; Mohamed ben Abdel Kader, overleden op 28 juli 1940 op Ameland; en Larbi ben Bouassa, overleden op 21 augustus 1940 in Brielle. Zeventien van de drieëntwintig Noord-Afrikaanse soldaten op deze begraafplaats waren afkomstig uit Marokko. Zou een van hen de eigenaar geweest kunnen zijn van een set traditioneel aardewerk dat hij (in alle haast) achterliet in Moergestel? We zullen het wellicht nooit weten.

Herinneringen aan de meidagen

De sporen die Franse en Frans-Afrikaanse soldaten hebben achtergelaten tijdens de meidagen van 1940 vertellen een bijzonder verhaal: dat van mannen die honderden, soms zelfs duizenden kilometers van huis waren, vechtend in onbekend terrein, vaak zonder ooit terug te keren. Op een kleine, maar zeer belangrijke manier herinneren de 12 mei 1940-brug, het Marokkaanse aardewerk, en het ereveld in Kapelle ons aan de offers die zij brachten voor de vrijheid van Brabant.

In aflevering 3 van ‘Kluizen van Brabant’ (2024) gaat historicus Patrick Timmermans op zoek naar het verhaal achter het Marokkaanse aardewerk dat gevonden werd in Moergestel. Deze aflevering is te bekijken via de app Brabant+. 

Bronnen

Smits, N., “Een merkwaardige Marokkaanse bodemvondst achter De Keizerin te Moergestel. Bewonings- en gebruiksgeschiedenis van het pand St.-Jansplein 3a”, in: De Kleine Meijerij 56 (2005), 3-11.

Wichers, C., “Marokkaans aardewerk uit Brabantse bodem”, in: Vind Magazine 1 (2011), 18-23.

Jaarverslag Meldpunt Archeologische Bodemvondsten Noord-Brabant 2003-2004, 184-189.

Avignon, R., O. Debras et al, “Journal de Marche du 6^e Regiment de Cuirassiers pendant la campagne contre l’Allemagne du 2 septembre 1939 au 25 juin 1940”, Chars et Blindés Francais (stand op 27-11-2024).

Wenting, H., “Brug Beerseweg in Diessen wordt ‘brug 12 mei 1940’”, Verhalenuitdekempen.nl (2021) (stand op 27-11-2024).

https://www.4en5mei.nl/oorlogsmonumenten/zoeken/2177/kapelle-frans-ereveld (stand op 27-11-2024).

Perry Vermeulen, "Route 18 - Oorlog in Tilburg, Oisterwijk, Moergestel, Berkel-Enschot en Udenhout", via http://www.perryvermeulen.nl/route-18-oorlog-in-tilburg-oisterwijk-moergestel-berkel-enschot-en-udenhout/ (stand op 11-12-2024).