Toffelkleed
Laat binnen onze familie het woord toffelkleed vallen en het zal glinsterende ogen opleveren. Dit komt door een uit de hand gelopen idee van een tante die met pensioen ging. Zij wilde voor haar aanstaande ex-collega’s een klein levensverhaal schrijven en dat verbeelden op en rond haar ouderlijk huis, de boerderij van mijn opa en oma. Ze vroeg wat hulp van familieleden en toen ging het goed fout.
Het idee ontaarde in een voorstelling waarin zowat de hele familie verdeeld over drie generaties een rol had. Iedereen speelde de jonge versie van de generatie boven hen en zo werden opa en oma gespeeld door een oom en tante. Spelen is in dit geval misschien niet het juiste woord: de overgedragen genen zorgden voor een levensechte weergave van de twee mensen bij wie het verhaal ooit begon. Behalve uit het familiegeheugen konden we ook putten uit de schriften met de herinneringen van mijn oma, geschreven in een mooi handschrift uit de tijd dat je nog Nederlandsch schreef.
In enkele scenes, gespeeld in en om de boerderij, lieten we onze familiegeschiedenis tot leven komen, gevolgd door zo’n 50 toeschouwers. We begonnen in de stal waar we een film keken van de familie, allen aardappelen etend uit een pan op de kale houten keukentafel. We gaan naar buiten waar net een soort marskramer die met zijn huishoudelijke koopwaar in een kar langs de huizen ging. Er wordt een nieuw rood-witgeblokt toffelkleed gekocht. Oma komt erbij en vindt het veel te duur. Een van de kindjes komt met een muntje aanzetten en vraagt of ze daarvoor ook iets kan kopen. Volgens de kramer kan dat niet: “Dat is een euro. Kom daar over een jaar of zestig maar eens mee terug”.
Terwijl oma en Joan nog wat te staan te praten zien de mensen die onder de dakrand staan te kijken Anna Huijben voorbijfietsen. Er zal ergens verderop in de straat wel een kindje geboren moeten worden. De overbuurvrouw kijkt nieuwsgierig om de hoek van haar huis. Dat doet ze telkens wanneer er bij de Segersen iets aan de hand is.
Een volgende scene speelt zich af in de schuur, waar opa vertelt over zijn nieuwe maaimachine en de dorskast. Plots horen we een gil verderop in de schuur: in het stro ligt een man te slapen. Hij heeft lang vies haar en een baard. De oudere mensen in het gezelschap herkennen hem en zijn niet bang van hem. Hij doet geen mens kwaad.
Dan breekt er een noodweer los, geholpen door een stroboscoop, een regeninstallatie en een cd met onweergeluid. In de donkere schuur lijkt het onheilspellend echt en als oma rozenhoedjes gaat bidden om het gevaar af te wenden, bidt de oudere garde moeiteloos mee. Het waren geluiden uit mijn jeugd die ik al heel lang niet meer had gehoord.
De gebeden deden hun werk en het klaarde snel op, maar ondanks de zon kwamen er donkere wolken over het gezin. Bij het verlaten van de schuur, loeit de sirene. De Duitsers zijn het land binnengevallen. Het is de tijd van de mobilisatie en opa moet vertrekken naar Veenendaal. Door de beklemmende sirene worden alle toeschouwers stil. Op het moment dat opa op weg naar de bushalte achter het huis verdwijnt, zie ik mensen met tranen in hun ogen.
Oma moet het werk op de boerderij alleen doen en als er weer een dochter wordt geboren, krijgt opa een dag verlof om te komen kijken. Met een briefje van de dokter mag hij nog een dag langer blijven maar daarna moet hij weer terug. Opa komt weer terug en het gewone leven gaat verder. Over wat hij had meegemaakt wordt niet gesproken.
We eindigen het verhaal bij de waterput waar oma druk met de was bezig is. Alles gaat door de wringer en wordt aan de lijn gehangen, de sokken keurig per paar en het maandverband uit het zicht. De vooruitwijzende string heeft het hilarische effect waarop de schrijvers hadden gehoopt. Het toffelkleed hangt er ook, met vegen van vieze jongenshanden erop. Volgens de man met de manden kwam dat door de oude rieten wasmand. Hij wilde natuurlijk en nieuwe mand verkopen, maar wij hadden wel gezien dat kleine kindjes hun handen er aan afgeveegd hadden.
Het stuk had een enorme werking bij de toeschouwers en ook bij ons zelf, veel meer dan waarop wij hadden gerekend. Behalve dat het best grappig was, kwamen er bij veel toeschouwers weer beelden van hun eigen leven boven. Dat speelde zich eveneens in deze buurt af en het werd nu verbeeld door de volgende generatie op de plaats waar het ook was gebeurd.
Het bleef dus niet bij enkele opvoeringen, maar we hebben het een aantal weekenden herhaald en het jaar daarop weer. Bij een van de laatste keren was een van mijn tantes al ernstig ziek. Toen zij overleed, lag het toffelkleed keurig gevouwen over haar kist. Een krachtig beeld, dat ik niet meer zal vergeten. Een symbool van overgeleverde familiegeschiedenis en familiegevoel, maar ook het definitieve einde van het stuk: voor mijn gevoel konden we het niet meer spelen, ook al hadden we het nog gekund.
Je kunt kiezen voor ondertiteling in het Nederlands (kies bij Instellingen, Ondertiteling voor Nederlands (Nederland)) of in het dialect (kies dan voor Nederlands, YouTube kent nog geen Brabants).
Toffelklêed
As ge in onze femilie ’t woord toffelklêed lot valle, zal dè glinsterende ôoge oplevere. Dè komt deur ‘n idee van ons taante Will die mee pesioen ging. Zij woi veur heur onstonde ex-collega’s ’n klèèn lèvensverhoal schrèève en dè ùtbilde bij heur ouwerlek hèùs, de boerderij van Jan Segers en Jonna van Gorp, onzen opa en ons oma. Ze vroeg wè femilieleeë om mee te doen en vanaf dè mement liep ’t flink ùt de haand.
‘T klèène verholtje wier ’n heel veurstelling mee rolle veur drie generoasies van zoewè heul de femilie. De menne was die van verteller. Aandere speûlden ’n jonge versie van de generoasie bove hullie. Zo wiere opa en oma gespeûld deur ome Wim en taante Cor. Speule is eigelek nie ’t goeie woord: de overgeleverde gene zùrgde vaneiges veur ’n lèvensechte wirgoave van de twee mèènse bij wie ’t verhoal ôot begos. Ons taante Cor spéûlde hullie moeder nie: ze wás hullie moeder. Behalve ùt ’t femiliegeheuge, kosse we ôk putte ùt de schrifte mee herinneringe van ons oma, opgeschreve in ’n schôon haandschrift ùt de tèèd dè ge nog Nederlandsch schreeft.
In enkele taferêele loate we onze femiligeschiedenis tot lève kome. Zô’n 50 toeschouwers lôope mee ons mee en volgen letterlek en figuurlek ’t spel. We beginne in de stal woar we ’n filmke kèèke van de femilie, ammol èrpel etend ùt êen pan op de koale, houte keuketoafel. We gon nor bèùte, woar net Joan ‘Potjes’ on komt rije mee z’n kèèr vol mee hùshouweleke spulle. Jonna kôopt, ’n bietje op verzuuk van de kender, ’n rooi-wit geblokt toffelklêed en nog wè klèèn spul. Oma komt ‘r ôk bij en die vèèn ’t ammol veuls te duur. Êen van de kiendjes komt mee ’n muntje onzette en vroagt of ze doar ôk iets veur kan kôope. Volgens Joane kan dè nie:”Dè is nen euro. Komt doar over ’n joar of 60 mar ‘s mee trug.”
Terwèèl Jonna en Joan nog wè ston te parleeë zien de mèènse die onder den euzel ston te kèèke Anna Huijben veurbij fietse. D’r zal ergens wijerop in de stroat wel ne klèène motte kome. Overbuurvrouw Sjo kekt noesgierig om d’n hoek van d’r hèùs. Dè doe ze aaltij as ‘r bij de Segerse wè te doen is.
We lôpe wijer de werft op langs iets wè op ne grôte put lekt, mar ’t is ne silo woar gras in goi mee wè melasse d’rbij. De jongelui stampen ’t schouer on schouer oan en zo wor ’t koeivoeier veur de wenter. Dè was iets noes.
Dan gôn we mee z’n ammolle de schuur in woar Jan vertelt over z’n noe maaimesjien en z’n dorskast. Ineens heure we ne gil wijerop in de schuur: in ’t strooi ligt ne meens te sloape. Hij hee lang, veùl hoar en nen board. “Mallens!”, roepe wè ouwere meense in ’t gezelschap. Ze hebbe de zwerver herkend en zen nie bang van ‘m. Hij doe gin man koad.
We heure dè ’t begint te rengere en d’r barst ’n verschrikkeleke onweersbui los. Die wordt dan wel veroorzôkt deur ne stroboscoop, ’n rengermesjien en ne cd mee onweergelèùd, mar binne in de donkere schuur lèèk ’t lèvensecht. As Jonna rôzenhoedjes goi bidde om ’t gevoar af te wende, bidt de ouwere garde van ’t onwezige volk moeitelôos mee. Ik schrik ervan: dè soame bidde ha ‘k al heel lang nimmer geheurd en ineens was ik wir efkes op de zondaggemiddag bij ’t kapelleke wijerop in de stroat.
De gebeeë werke en ’t kloart al gauw op, mar ondanks de zon kome d’r donkere wôlleke over ’t gezin. As we de schuur wir ùtgoan, loeit ‘r ’n sirene. ’t Is de tèed van de mobilisoasie en de Dùtsers drèège ’t laand binne te valle. Jan mot vertrekke nor Veenendoal. Deur de sirene worre alle mèènse stil. Op het mement dè Jan, norgekeke deur z’n gezin, aachter ‘t hèùs verdwent op weg nor de bushalte, zie ik meense mee troane in d’r ôge.
Jonna stoj ‘r op de boerderij allèèn veur en as ‘r wir ’n dochter wordt gebore, krèègt Jan ênen dag verlof om te kome kèèke. Mee ’n briefke van den dokter moog ie nog nen dag langer blèève, mar dan mot ie wir terug. Ùtendelek zit zunnen tèèd bij de Grebbeberg erop en komt ie wir nor hèùs. Jonna schreef over dè mement dè ze tegenover mekoare stonde en nie wiesse wè ze moesse zegge. Nie vrèmd veur ’n generoasie die makkelekker buurtte dan protte. ‘T gewône lève goi wir wijer en over wè Jan haj meegemokt wier nie gesproke.
We endigen ’t verhoal bij de woaterput, woar Jonna, geholpe deur de oudste meskes, druk mee de was in de weer is. D’r wordt flink geboend op de roeffel en as alles deur de wringer is gewiest wor ’t op d’n blijk gelee of on de wasdroad gehange: de sokke per poar en ’t mondverbaand ùt ’t zicht. Tusse ’t rèùm ùtgevalle ondergoed hing ne string: onderbroekehumor van ’t betere sôort. ’T toffelklêed hing er ôok, mar ’t was vèùl. Volgens de maandeman kwaam dè deur de ouwe, riete wasmaand. Hij woi netuurlek ’n noe maand verkôope, mar wij han gezien de klèènmanne der haande d’r on af han geveegd.
‘T stuk dè wij brochte, brocht veul meense van d’r stuk en dè gold ôk veur ons eige. ‘T haj ’n effect wè wij nie ôn han zien kome. Los van de soms amusaante stukskes en ’t verhoal zelf, denk ik dè ‘t kwaam deurdè ’n deel van ’t volk bilde ùt d’r eige lève veurbij zage kome, gespeuld deur meense die ze kende, op de plak woar ’t was gebeurd.
D’r was zoeveul belangstelling dè ’t nie bij enkele ùtvoeringe bleef. We hebbe ’t nog ‘n ontal kere herhold en ’t joar noarderhaand wir. Bij alle ùtvoeringe haj ons taante Riet d’rveur gezùrgd dè iederêen in de goei klêre ùt den ouwe tèèd liep. Bij de leste kere was ze al ernstig ziek en ze stierf op Maria Hemelvaart. Mee de begroffenis laag ’t toffelklêed netjes opgevouwe over heur kiest. Dè bild vergeet ik nôot mir. ‘T gaaf ‘t femiliegevuul deur de overgeleverde femiliegeschiedenis oan, mar ôk ’t definitieve ende van ’t stuk. Veur mèn gevuul kosse we ’t nummer speule, ôk al haj ’t nog gekund.
In het dialect van Alphen