Derde-orde regel
Anna Catharina van Hees werd op twaalfjarige leeftijd als hulp in de huishouding naar een oom in Gilze gestuurd. Toen haar vader in 1784 stierf, keerde ze naar Oisterwijk terug. De zeven andere kinderen uit het gezin Van Hees waren toen reeds overleden. Anna werkte in een herberg totdat ze op haar achttiende een baan als dienstbode kreeg. Enkele jaren later kwam ze naar 's-Hertogenbosch. Ze had gehoord dat de Bossche deken een dienstbode zocht.
Dat bleek niet het geval en ze vond emplooi in logement 'De Kievit' aan de Vismarkt. Vervolgens diende ze ongeveer tien jaar bij de alleenstaande koopman-leerlooier W. van de Ven in de Postelstraat. Hier leerde ze de derde-orde-regel van Franciscus kennen, een leefregel voor leken die een religieus leven te midden van de wereld leiden. Deze leefregel sprak Anna van Hees aan en langzamerhand raakte zij ervan overtuigd dat ze haar leven aan God wilde wijden. Ze koos de Bossche kapelaan Jacobus Antonius Heeren (1775-1859) als biechtvader.
De relatie tussen Anna Catharina van Hees en haar biechtvader was van groot belang voor het ontstaan van de congregatie der zusters van de Choorstraat. Het was een vertrouwensrelatie waarin de biechtvader zijn biechtelinge om raad vroeg en haar betrok bij zijn gedachtenontwikkeling over de verhoging van het godsdienstig-zedelijk peil van zijn parochianen. De parochie Sint-Jacob, waar Heeren in 1803 werd benoemd, behoorde in de eerste helft van de negentiende eeuw tot de Bossche wijken waar relatief het hoogste aantal bedeelden woonde. Voor de sociale noden die Heeren hier aantrof zocht hij een oplossing. Die vond hij in samenwerking met Anna Catharina van Hees.
Visioenen
Dat Anna van Hees Heerens vertrouwelinge werd, hing samen met een gedeelde religieus-mentale wereld waarin de navolging van Christus' lijden een centrale rol speelde. Evenals haar biechtvader geselde Anna zichzelf driemaal per week, droeg ze een haren boetekleed en een boetegordel. Zij identificeerde zich zo sterk met Christus' lijden, dat ze het fysiek navoelde. Christus' lijden was voor haar een bewijs van zijn liefde voor de mensen. Door zelf te lijden kon zij die liefde beantwoorden. Daarin zocht ze niet alleen de vereniging met Christus. Zij was ervan overtuigd dat haar lijden tevens de zielen in het vagevuur verloste.
Anna van Hees' ervaringen waren zeker niet uniek. Zij passen in een tot in de middeleeuwen teruggaande traditie van naar heiligheid strevende vrouwen die de navolging van Christus beleefden door eenwording met de Gekruisigde. In hun religieuze praktijken zochten zij de pijn van zijn wonden. Het navoelen van zijn lijden was voor hen de ultieme vorm van imitatio Christi. In de religieuze beleving van veel vrouwen, maar ook in de opkomende begijnenbeweging stond de gekruisigde Christus centraal. Tijdens het leven van Anna van Hees bestond er onder invloed van de Romantiek eveneens een hang naar intieme lijdensmystiek met een sterk lichamelijk karakter, gericht op de eenwording met het lijden van Christus.
De ervaringen van Anna van Hees verliepen volgens een vast patroon. Vanaf 1814 kreeg ze visioenen die gepaard gingen met fysieke verschijnselen. Wekelijks, op donderdagavond rond tien uur, zag ze zichzelf met Christus aanwezig in de hof van Olijven. Ze kreeg het dan benauwd, beefde en transpireerde. Op vrijdagmorgen voelde ze de martelingen van gesel en doornenkroon en was dan niet meer in staat te spreken. Van twaalf tot vier uur begaf ze zich in inwendig gebed en beschouwing van de gekruisigde Christus. Dikwijls kreeg ze dan een visioen waarin haar zijn hart werd getoond. 's Avonds verscheen een diep bedroefde Maria met het lijk van Christus op schoot. Soms zag Anna zichzelf in Christus' plaats op de schoot van Maria liggen. Op vrijdagen kon ze niet eten, vanaf de vasten in 1815 amper drinken, en vanaf begin 1817 bleef ze op vrijdag vanwege hevige pijnen in bed. Dit patroon herhaalde zich in ieder geval tot 1821, soms gepaard gaand met 'inwendige bloedingen' in de zijde en met - naar ze beweerde - bloedspuwingen.
Geestelijk overwicht
Anna Catharina van Hees had invloed op haar biechtvader omdat hij niet ongevoelig was voor haar ervaringen. Hij was overtuigd van de 'echtheid' ervan. Naarmate de lijdenservaringen van Anna sterker werden, beriep zij zich steeds meer op haar rechtstreeks contact met Christus. Dat Anna in Maria's of Christus' plaats sprak, maakte dat zij in de ogen van Heeren gezag genoot. Daardoor werd de machtsverhouding tussen leek en priester, tussen vrouw en man tijdelijk doorbroken. Voor Heeren vormde zijn biechtelinge een direct contact met het hogere, het goddelijke. Hij maakte daarvan gebruik omdat hij via haar Gods wil ten aanzien van zijn eigen plannen hoopte te leren kennen.
Zo ook toen Heeren in 1816 de oprichting van een gemeenschap van liefdezusters overwoog. De directe aanleiding vormde de aanwezigheid van een groeiend aantal bejaarde, ongeneeslijk zieken in het Bossche Groot Ziekengasthuis. Voor hen zocht het regentencollege geregelde opvang. Het college kwam terecht bij een groep ongehuwde vrouwen die zich reeds bezighield met de plaatsing in gezinnen van verwaarloosde en verlaten kinderen. Ook Anna van Hees was bij deze groep betrokken. De aanwezigheid van een concrete, sociale nood in combinatie met de bereidheid van een aantal ongehuwde vrouwen zich daarvoor in te zetten, bood Heeren de mogelijkheid een zustercongregatie te stichten die zich het lot van de armen zou aantrekken.
Via Anna Catharina van Hees riep hij de steun van God in. Ze hielden samen gebedsoefeningen en gingen op Maria-bedevaart naar Uden en Oisterwijk. In september 1816 verzocht Heeren Anna: '(...) nog die morgen door de voorspraak van Maria deswegens de wil van God te mogen kennen en zo het God behaagde, dan te mogen weten, hoe hetzelfve te beginnen.' Haar antwoord luidde: '(...) dat dit plan of werk volgens de wille Gods was en tot besluit en als onderrichting voegde de H. Maagd er bij deze Woorden: Men moet het zoetelijk en gerustelijk beginnen, ik zal het beschermen.' Deze boodschap herhaalde Anna van Hees in de daaropvolgende jaren in verschillende versies. Sprekend in zinnen die haar door Christus en/of Maria werden ingefluisterd, gaf ze ook aan hoe en wanneer Heeren zijn plan diende te realiseren.
Heilig Kaatje
Omdat Anna van Hees vanaf 1817 op vrijdagen in bed bleef, niet at en amper dronk, vreesde Heeren dat zij niet geschikt was om in de nieuwe gemeenschap van liefdezusters te worden opgenomen. Anna dacht daar anders over. Heeren bleef twijfelen en daarom droeg hij haar op God in deze kwestie om raad te vragen. Wederom liet ze Heeren weten, dat het Gods wil was dat zij vanaf de eerste dag deel uit zou maken van de nieuwe gemeenschap. Omdat Heeren evenwel betwijfelde of zijn biechtelinge haar voedselonthouding op zou geven, beval hij haar op vrijdag koffie te drinken en een maaltijd te gebruiken. Anna van Hees liet hem weten, dat ze alles 'in geest van gehoorzaamheid' had volbracht.
Nu was Heeren overtuigd. Op 13 juli 1820 werd Anna Catharina van Hees gekozen tot 'moeder' van de jonge congregatie van de Dochters van Maria en Joseph, zusters van de Choorstraat in 's-Hertogenbosch, hoewel zij in tegenstelling tot de andere leden niet tot de Bossche burgerij behoorde. Misschien speelde haar leeftijd een rol bij haar keuze tot eerste overste. Zij was toen 52 jaar en daarmee beduidend ouder dan de andere vrouwen. Waarschijnlijker is echter dat zij door haar religieus genspireerde ervaringen en haar speciale band met Heeren een geestelijk overwicht had. Door haar religieuze autoriteit kon Anna Catharina van Hees de grenzen van haar stand en haar sekse overstijgen. Zo kon de geestelijke dochter geestelijke moeder worden, zowel van haar biechtvader als van de nieuwe gemeenschap van liefdezusters. Binnen de congregatie zou Anna Catharina van Hees de geschiedenis ingaan als het 'heilig Kaatje'. Zij overleed in haar 56-ste levensjaar op 14 februari 1825.
Bronnen
Eijt, J., 'Bruiden van Christus, moeders van de armen. Geloofsleven en werkzaamheden van de zusters van de Choorstraat, 1820-1875', in: M. Grever en A. van der Veen (red.), Bij ons moeder en ons Jet. Brabantse vrouwen in de 19de en 20ste eeuw, Zutphen, 1989, 78-99.
Dit artikel verscheen eerder in: J. van Oudheusden e.a. (red.), Brabantse biografieën. Levensbeschrijvingen van bekende en onbekende Noordbrabanders. Deel 4, Amsterdam/Meppel, 1996.