Eerste vermelding
Zoals zo veel gebruiken is de oorsprong van het Brabants kwartiertje in nevelen gehuld. Een zoektocht in oude kranten en boeken via www.delpher.nl levert een eerste vindbare vermelding op van een Brabants kwartiertje in 1922. In een artikel in Sportblad voor Friesland van 20 december valt te lezen hoe een voetbalclub uit Leeuwarden motorpech krijgt en dat dit oponthoud wel eens lang zou kunnen duren: het kon een “Drentsch of Brabantsch kwartier” worden.
In dit eerste voorbeeld zien we meteen dat het niet om een typisch Brabants fenomeen gaat. In vrijwel iedere streek van Nederland is er een "kwartiertje" voor mensen die te laat komen. Zo staat er in negentiende-eeuwse literatuur (bijv. Van den Sighterhorst, 1875) al van alles over Amsterdamse kwartiertjes. Ook daar gaat het om te laat komen.
Op de radio
Het kwartiertje dient soms als naam voor een radioitem. Zo heeft schrijver Anton van Duinkerken (1903-1968) een "Brabants kwartiertje" tijdens een cabaretavond op 5 december 1930, zo valt te lezen in de Katholieke Radio Gids van 29-11-1930. Achttien jaar later, tijdens de oorlog in Indonesië, kan er op 18 mei 1948 geluisterd worden naar een Brabants kwartiertje in Indonesië. Veel van de Nederlandse soldaten die daar vochten kwamen uit Noord-Brabant. In 1950 valt er te lezen in het blad van de Brabantse Bewegeging dat het Brabantse Halfuurtje , eveneens een radiorubriek, ingekort worden vanwege een wielerwedstrijd. Er blijft nog maar een kwartiertje over. Of deze drie kwartiertjes ook op tijd zijn begonnen, is helaas niet na te gaan.
Met prins Bernhard
Een geval waarin het Brabants kwartiertje wordt gebruikt in de betekenis van te laat komen, is te lezen in de Bredasche Courant van 03-03-1947. Onder toeziend oog van Prins Bernhard (1911-2004) wordt er een militair defilé gehouden op het stadhuis. Goedkeurend kijkt hij naar de netjes marcherende soldaten. De carriers en trucks krijgen extra complimenten omdat ze zo "goed gericht en nauwkeurig" afstand houden. Kortom, een topdag voor de prins. Er is alleen een valse noot: de muziek ontbreekt. Militair kapel "De Poffert" komt een "Brabants kwartiertje" te laat aan, pas wanneer het defilé bijna is afgelopen. Dat krijgen ze ook te horen naderhand: "[dat zal] na afloop wel in kernachtige bewoordingen aan het verstand van de schuldigen zijn gebracht," aldus de journalist.
In de sport
Een sportverslaggever in 1967 gebruikt de zinsnede om een comeback van voetbalclub NAC tegen ADO te beschrijven in de krant Tubantia. In een korte periode scoort de club uit Breda twee keer, maar ze verliezen toch. Einduitslag 4-3 voor ADO.
Trainer Hans Eijkenbroek (geboren in Schiedam) levert in 1977 flink kritiek op de Brabantse mentaliteit. Die heeft hij ervaren bij Willem II. In Het Vrije Volk van 06-05-1977 zegt hij: "Die is slap. Men traint liever niet dan wel. En het Brabants kwartiertje is spreekwoordelijk, hè. In het begin stuurde ik er wel vier of vijf naar huis. Moesten ze het maar leren." Een jaar later wint PSV de Europacup door over twee wedstrijden te winnen van SC Bastia. Doelpuntenmaker: de Brabander Willy van der Kuilen (1946-2021).
Toerisme
In de toerismebranche is het Brabants kwartiertje omarmd. Zo krijgt prof. P. Nissen in 1994 van de VVV Tilburg een klok cadeau bij zijn inauguratie. Bijzonder aan de klok is dat een van de wijzers altijd een kwartier voor loopt, zodat "ook Brabanders gewoon op tijd kunnen zijn." In Sint-Oedenrode kun je terecht bij een banketbakker die zich naar de tijdsaanduiding heeft genoemd. In de Kempen is tijd al helemaal vloeibaar geworden: het Kempisch Kwartiertje is een likeurtje.
Gevaar op de werkvloer
In managementboeken wordt er gewaarschuwd voor het zuidelijke gebruik. Hier gaat het niet zozeer om te laat komen, maar om eerst een kwartiertje te buurten: informeel informeren hoe het met iemand gaat. Dat kan effectief vergaderen bemoeilijken, zo schrijft de auteur van Ongewoon Goed Vergaderen. En hij kan het weten, want hij is een Bosschenaar. Beter is het om het gewoon op te nemen als agendapunt.
Ook in het boek Assertiviteit bij hulpverleners vinden we het Brabants kwartiertje als mogelijk problematisch ritueel. Daar is het een voorbeeld van een "terugkerend sociaal interactie-patroon die hoewel ze geen professioneel doel dienen, in de beleving van groepsleden van groot belang zijn."
Coronakwartiertje
Dat Brabanders soms erg gesteld zijn op 'hun' kwartiertje, toont Overloonse acteur Mike Weerts wanneer hij een bijzonder verzoek heeft voor premier Rutte. Nadat de premier een avondklok afkondigt om de coronapandemie te beteugelen in januari 2021 dient de acteur een verzoek in:
"Mark, ik woon in Brabant en wij komen hier eigenlijk altijd overal een kwartier te laat. Geldt dan dat de avondklok hier niet om 20.30 uur, maar om 20.45 uur ingaat? Dat scheelt dan al een kwartierke, snap je?"
De premier reageert er niet op, maar de tijd voor de avondklok wordt wel verruimt met een halfuur. Dat dan weer bekend is komen staan als het "D66-halfuurtje".
Typisch Brabants?
Wat denk ik typisch Brabants aan het kwartiertje is, is dat Brabanders een fenomeen dat in heel het land voorkomt hebben omarmd en eigen gemaakt. In onze provincie zijn we regelmatig op zoek naar wat ons kenmerkt: carnaval, worstenbroodjes en ook te laat komen hoort daar bij. Maar of het écht hier is ontstaan, dat denk ik niet.
Bronnen
Katholieke Radiogids, 29-11-1930.
Onbekend, "As je pech hebt…", Sportblad voor Friesland, jrg 1, 1922-1923, n. 38, 20-12-1922.
Onbekend, "Uit het land van Hertog Jan", Edele Brabant, jrg. 4, 19-05-1950.
Van den Sligtenhorst, A. J., Amsterdam en de Amsterdammers door een Amsterdammer, 1875, p. 36.
Onbekend, "Grepen uit de aether", Het Dagblad, 18-05-1948.
Onbekend, “Ajax op weg naar de 100”, Tubantia, 30-01-1967.
Van Schellenbeek, L., "Eijkenbroek terug op Spangen", Het vrije volk, 06-05-1977.
Paans, A., "De veilige haven van de folklore", Algemeen Dagblad, 17-10-1994.
Onbekend, "Van den Toren", Bredasche Courant, 03-03-1947.
Van Broekhoven, W., en M. de Groot, Assertiviteit bij hulpverleners, 1995, p. 156-157.
De Haas, R., Ongewoon goed vergaderen, 2015.