Toni Raats over zijn vak als beiaardier in Roosendaal

De toren van de Sint Jan in Roosendaal (Foto: Johan Bakker, Wikimedia Commons, 2013)

De toren van de Sint Jan in Roosendaal (Foto: Johan Bakker, Wikimedia Commons, 2013)

In maart 2023 vertelt Toni Raats zijn verhaal als beiaardier van Roosendaal. Een beiaard of carillon is een muziekinstrument van klokken in een toren, en daarmee over het algemeen het grootste en zwaarste muziekinstrument om te spelen. Toni studeerde tussen 1988 en 1998 voor beiaardier aan de Koninklijke Beiaardschool te Mechelen.

"Toen ik in het begin van mijn studietijd als beiaardier zat, half jaren ‘80 van de vorige eeuw, waren er in de binnenstad van Antwerpen in de zomerperiode beiaardconcerten op de maandagavond. Voor die beiaardconcerten werd groots uitgepakt, de hele binnenstad werd afgezet. Zo werd de maandagavond ook gelijk de uitgaansavond voor de Antwerpenaren. In de restaurants en kroegen kon je dan speciale beiaardmenu’s en beiaardbier krijgen. De beiaardavond ging aan het eigen succes ten onder. Het werd veel te druk en er braken toen op die avond nogal eens relletjes uit. Gelukkig zijn de beiaardconcerten er nog steeds op de maandagavond, maar niet meer zoals toen.

Mijn eigen interesse begon aan het begin van de jaren ‘80. In 1981 begon ik aan mijn eerste baan in Tilburg. Daar staat de Wasknijper bij het station, een oorlogsmonument. Het klokkenspel in de toren ging om het kwartier, ik heb er toen bij een medewerker op het station naar gevraagd en die liet me meekijken in de toren. Toen vroeg ik me af, waar kun je dit leren?

Ik kon kiezen tussen twee opleidingen voor het vak van beiaardier, in Amersfoort en in Mechelen. In Mechelen is de Koninklijke Beiaardschool, uiteindelijk heb ik die opleiding gekozen. Jef Denyn (1862-1941) heeft daar heel veel invloed gehad. Hij is eigenlijk de grondlegger van de moderne beiaardopleiding, hij heeft de beiaardkunst in feite nieuw leven ingeblazen. Zijn concerten in Antwerpen en later Mechelen trokken groot publiek aan. Het vak was bijna verloren gegaan maar door nieuwe technieken is het weer helemaal nieuw leven ingeblazen. In de naoorlogse periode zijn er ook veel beiaarden en beiaardiers bij gekomen, in zowel Nederland als België.

Het vak van beiaardier is een traditie van 500 jaar. De oudste bespeelbare beiaarden waren er in Oudenaarde en Monnickendam eind zestiende eeuw. Ook het vak van klokkengieten heeft daardoor een sterke traditie in de Nederlanden, met als bekendste voorbeeld misschien wel de klokkengieters François Hemony (1609-1667) en Pierre Hemony (1619-1680). Er waren vanaf begin 16e eeuw al wel automatische spelen als voorslag voor het uurwerk. 

Klokken zitten in alle culturen, maar het carillon ofwel de beiaard als muziekinstrument staat in een bijzondere traditie die haar oorsprong vindt in de Nederlanden. De beiaard en haar muziek is uitgegroeid van een zogenoemde voorslag tot een muziekvorm. In eerste instantie was het maar een kort melodietje voordat de uurslag klonk, dat heet een voorslag. Het was bedoeld als een signaal, zodat mensen wisten 'Let nu op, want zo komt de uurslag'.

Met een stokkenklavier ijzerverbindingen en tuimelaars is het helemaal uitgegroeid tot een muziekinstrument, de beiaard is zo ontwikkeld dat het helemaal zuiver op toon gestemd wordt waardoor je er echt alle soorten muziek op kan spelen. De beiaardier is een stadsmuzikant die verbindingen zoekt met de plaatselijke cultuur en aansluit bij vieren en herdenken. De beiaardier probeert creatieve verbindingen te maken zodat het instrument meegroeit met deze tijd.

De beiaard hangt vaak in een toren van stadhuis of kerk en meestal een instrument van de stad. Vroeger was het klokkenspel samen met de straat- of andere stadsmuzikant de enige manier waarop mensen op straat muziek konden horen. De beiaardier speelde van oudsher muziek voor het volk. De kerk probeerde hier en daar wel invloed te hebben op de beiaardier, maar het beiaardcultuur is hier volledig van losgekomen. Er wordt nu klassieke en volksmuziek gespeeld vanuit alle tijden en stijlen. Vandaag de dag klinkt naast oude volksmuziek bijvoorbeeld overgeleverd uit de Tachtigjarige Oorlog, vooral ook eigentijdse beiaardcomposities, klassiek, pop, smartlap en jazz. De beiaardier is van alle markten thuis en speelt heel vaak vanuit de traditie tijdens de weekmarkt

Het spelen van de beiaard heeft een internationaal karakter, er is veel onderlinge uitwisseling van kennis en als beiaardier mag je op veel verschillende plekken komen spelen. Beiaardiers hebben vaak veel gedeelde geschiedenis qua opleiding. Toch klinkt de beiaard in elke stad anders, elke stad heeft unieke eigen klokken en samen met de beiaardier zorgt dat voor een eigen geluid. Dat kun je ook wel deels horen in de verschillende speelwijzen in Nederland en België. Op de opleiding in Amersfoort is de speelwijze wat strakker, in Mechelen leer je een wat romantischere speelstijl. Een voorbeeld daarvan is het spelen van tremolo, waarbij een akkoord trillend wordt gespeeld, waardoor de klank als het ware kan 'zingen'. Dat is typerend voor de Vlaamse speelstijl.

Vanaf 1998 bespeel ik de beiaard van de St. Martinustoren te Halsteren en sinds 2010 ben ik stadsbeiaardier van Roosendaal, daar speel ik het carillon van de Sint Jan. Ik speel daar iedere maandag de marktbespeling en in de zomer speel ik een reeks avondconcerten op de dinsdagavond en worden gastbeiaardiers uitgenodigd om te komen spelen. Ik heb vanuit Roosendaal veel contacten in Antwerpen. Al sinds mijn benoeming bezoeken de authentieke Antwerpenaren Lili en André trouw de concerten en voorzien die van commentaar. Daarnaast is de vriend van mijn zus, Karel Valkiers een echte bevlogen Antwerpenaar. Hij heeft uit enthousiasme rondom 50 jaar carillon in Roosendaal een film gemaakt, 'Op naar de top'.

Als beiaardier geef je een eigen geluid aan een stad. Het draagt bij aan de identiteit en de verbindingen in de stad. Zo mocht ik rond 50 jaar carillon en 750 jaar Roosendaal unieke combinatie concerten rondom de beiaard organiseren. Het is voor mij heel mooi en eervol dat ik dit in mijn eigen stad kan doen. Ik voel me net als een poppenspeler, de man achter de klokken, die ze zo mooi en gevarieerd mogelijk wil laten klinken. Uit de reacties vanuit de stad klinkt veel waardering. Het is mooi om de beiaard via de peilers erfgoed, educatie en cultuur verder uit te mogen bouwen."