Naast alle hevige oorlogvoeringen, plunderingen en al het andere geweld werd de bevolking van Noord-Brabant in de tijd van de Tachtigjarige Oorlog getroffen door meerdere pestepidemieën. De komst van de verschillende legertroepen in de provincie, de slechte hygiëne onder de mensen en mislukte oogsten vergrootten de kans op besmetting met de ziekte.
De pest duikt voor het eerst op in de veertiende eeuw. Vele mensen werden besmet en gingen dood door de ziekte, die tot dan toe een onbekende oorzaak had. De schuld werd tijdens de epidemieën in de schoenen van verschillende zondebokken geschoven, maar de echte boosdoener was de Yersinia Pestis bacterie. Deze bacterie verspreidde zich via vlooien en had het eerst voorzien op ratten. Via de beet van een vlo werden de bacterie doorgegeven aan de ratten. Geïnfecteerde ratten leefde niet lang, waardoor de voedselbron van de vlooien schaars werd en zij uitweken naar de mens.
Maatregelen
Om besmetting te voorkomen nam men maatregelen. Een contactverbod met besmette mensen was één van de belangrijkste regels. Zo probeerden ze de verspreiding van de ziekte in te perken. Om deze regel zo goed mogelijk na te streven werden de pestlijders in Breda bijvoorbeeld geïsoleerd, het liefst buiten de stad. Huizen van pestlijders werden zes weken hermetisch afgesloten en duidelijk gekenmerkt met een baal van stro.
Vroeg zeventiende-eeuws kostuum van een pestdokter uit het boek 'Traité de la peste' van Jean Jacques Manget. (Bron: Jean Jacques Manget, 1721, Wellcome Library)
Als je toch in contact was gekomen met een pestlijder dan golden er ook andere maatregelen, naast het zes weken vermijden van grote mensenmassa’s. Zo is bekend dat je in Breda een witte stok moest dragen. De stok moest duidelijk zichtbaar zijn voor anderen, zodat zij konden vluchten indien dat nodig was.
Om de pestlijders te verzorgen werd er een pestmeester aangesteld. Zij moesten de zieken behandelen en de overledenen begraven. In Bergen op Zoom was dat Broeder Gillis van Couwendal. Hij werd in 1583 opgeroepen om in Tholen (provincie Zeeland) besmette soldaten te verzorgen.
Pestepidemieën tijdens de Tachtigjarige Oorlog
Er hebben drie grote pestepidemieën geheerst in het huidige Noord-Brabant tussen 1568 en 1648. De eerste melding van een pestlijder in ’s-Hertogenbosch ten tijde van de Tachtigjarige Oorlog dateert uit 1570.
De eerste epidemie brak echter later uit, in 1604-1605. De epidemie verspreidde zich over een groot deel van Brabant. Naast meldingen uit ’s-Hertogenbosch zijn er overlijdensaktes uit Bergen op Zoom en uit de omgeving van Geertruidenberg. Deze overlijdensaktes geven specifiek aan dat de desbetreffende personen zijn overleden aan de pest.
Het dagelijkse leven leed onder de pest en het reilen en zeilen werd aangepast. Dit vernemen we ook uit het volgende archiefstuk: “Beschikking van de Gecommitteerde Raden van Staten van Holland gesteld op het rekest van de schouten, burgemeesters en gemene ingezetenen van Raamsdonk, Waspik, Capelle, Sprang en ’s-Gravenmoer, waarbij de surseance van betaling van achterstallige contributies wegens de vele uitingen verleend nog tot maart 1605 wordt verlengd in verband met de heersende pest, 1604.” (Streekarchief Langstraat Heusden Altena, 1007 559)
Allegorie op de dood. (Bron: Jacob van der Heyden, 1608, Rijksmuseum Amsterdam)
De pest blijft zijn ups en down hebben onder de Brabantse populatie. In 1624-1625 brak de tweede grote epidemie uit en werden veel meer plaatsen getroffen, onder andere ’s-Hertogenbosch, Oudenbosch, Tilburg, Grave, Hilvarenbeek, Loon op Zand, Zevenbergen en Roosendaal.
De laatste golf van een epidemie kwam tussen 1635 en 1637. De oorlog had zijn sporen nagelaten onder de mensen. Zij waren verzwakt, waardoor de bacterie weer ongestoord zijn gang kon gaan. Dit keer zijn er meldingen van uit Boxtel, ’s-Hertogenbosch, Deursen, Gemert en Helmond te vinden in de archieven.
Pestheiligen en kapellen
In tijden van nood zochten de mensen naar bescherming, zo ook tijdens de pestepidemieën in Tachtigjarige Oorlog. De katholieken wendden zich tot negen pestheiligen: H.H. Adrianus, H.H. Antonius Abt, H.H. Christophorus, H.H. Egidius, H.H. Rochus, H.H. Rosalia, H.H. Sebastianus, H.H. Valentius en H.H. Zosimus. In verschillende steden en dorpen werden zij aanbeden, in de hoop dat de pest zou verdwijnen. Er bestonden kapellen, altaren en beelden die al vóór de Tachtigjarige Oorlog waren geplaatst. Breda, Deurne, Deursen, Grave, Made, de Mortel, Oosterhout en Opwetten zijn enkele van deze plaatsen.
De heilige Rochus met links van hem een engel en rechts van hem een hond. (Johann Sadeler, 1560-1586, Rijksmuseum Amsterdam)
Tijdens de oorlog ontstonden er ook nieuwe toevluchtsoorden. Zo werden de drie heiligen Antonius, Rochus en Sebastianus in Oosterhout in 1617 vereerd met een altaar. In Breda werd rond 1628 een monstrans met daarop de heilige Adrianus gemaakt. En tijdens de laatste epidemie tussen 1635-1637 kan men de aanleg van de kapel in Aarle-Rixtel terugbrengen. Hier kon men bidden naar Antonius, Sebastianus en Rochus.
Helaas zijn de meeste kapellen verdwenen en vandaag de dag niet meer te bezichtigen.
Bronnen
Adriaenssen, L., Staatsvormend Geweld, Breda, 2007.
Barel, G., "Kwartierstaat van Gerrit Arie Barel", in: De Brabantse Leeuw (jrg. 26, 1977), 79-95.
Boeren, P., "Cellebroeder in Princenhage 1661/2", in: Jaarboek De Oranjeboom (jrg. 16, 1963), 33-38.
Knippenberg, W., "Oude kappelen in Noord-Brabant II", in: Brabants Heem (jrg. 10, 1958), 77-86.
Knippenberg, W., "Oude kappelen in Noord-Brabant II", in: Brabants Heem (jrg. 10, 1958), 131-139.
Ruis, A., De geschiedenis van de Protestantse Gemeente Oudenbosch c.a. 1613-2013, Oudheusden, 2015.
Schampers, G., "Schampers", in: De Brabantse Leeuw (jrg. 43, nr. 3, 1994), 172-192.
Schampers, G., "Schampers", in: De Brabantse Leeuw (jrg. 43, nr. 4, 1994), 213-224.
Van Loon, J., "Roosendaalse families", in: De Brabantse Leeuw (jrg. 38, nr. 3, 1989), 131-145.
Van Oudheusden, J., Verhalen van Brabant. Geschiedenis en erfgoed in tien tijdvakken, Zwolle, 2011.
Van Zuijlen, R., Inventaris der Archieven van de Stad ’s-Hertogenbosch 2, ’s-Hertogenbosch, 1866, zie: http://www.bossche-encyclopedie.nl/overig/cultureel%20en%20maatschappelijk/pest.htm (stand op 6 juni 2018).