De vier apocalyptische ruiters. (Bron: Adriaen Collaert, 1585, Rijksmuseum Amsterdam)
Thema
Pest tijdens de Tachtigjarige Oorlog
“A peste, fame, belloque, libera nos Domine”
(van pest, honger en oorlog, verlos ons Heer)
Naast alle hevige oorlogvoeringen, plunderingen en al het andere geweld werd de bevolking van Noord-Brabant in de tijd van de Tachtigjarige Oorlog getroffen door meerdere pestepidemieën. De komst van de verschillende legertroepen in de provincie, de slechte hygiëne onder de mensen en mislukte oogsten vergrootten de kans op besmetting met de ziekte.
De pest duikt voor het eerst op in de veertiende eeuw. Vele mensen werden besmet en gingen dood door de ziekte, die tot dan toe een onbekende oorzaak had. De schuld werd tijdens de epidemieën in de schoenen van verschillende zondebokken geschoven, maar de echte boosdoener was de Yersinia Pestis bacterie. Deze bacterie verspreidde zich via vlooien en had het eerst voorzien op ratten. Via de beet van een vlo werden de bacterie doorgegeven aan de ratten. Geïnfecteerde ratten leefde niet lang, waardoor de voedselbron van de vlooien schaars werd en zij uitweken naar de mens
Maatregelen
Vroeg zeventiende-eeuws kostuum van een pestdokter uit het boek 'Traité de la peste' van Jean Jacques Manget. (Bron: Jean Jacques Manget, 1721, Wellcome Library)
Als je toch in contact was gekomen met een pestlijder dan golden er ook andere maatregelen, naast het zes weken vermijden van grote mensenmassa’s. Zo is bekend dat je in Breda een witte stok moest dragen. De stok moest duidelijk zichtbaar zijn voor anderen, zodat zij konden vluchten indien dat nodig was.
Om de pestlijders te verzorgen werd er een pestmeester aangesteld. Zij moesten de zieken behandelen en de overledenen begraven. In Bergen op Zoom was dat Broeder Gillis van Couwendal. Hij werd in 1583 opgeroepen om in Tholen (provincie Zeeland) besmette soldaten te verzorgen.
Pest en ziektes slaan toe
-
De pest in Tilburg en Goirle
–In de periode 1583-1625 werd Tilburg en haar omgeving geteisterd door verschillende pestepidemieën.
-
De pestepidemie in Helmond in 1636
In 1636 werd Helmond voor de laatste keer getroffen door een epidemische aanval van de pest. Na de eerste golf van ziektegevallen was de stad grotendeels verlaten. Dat was niet alleen het gevolg van…
-
Het Pestkerkhof in Alphen
–Van 1347 tot aan 1669 heerste de ziekte van de pest hevig in West-Europa. De pandemie die de pest was, kostte alleen al in de veertiende eeuw circa 25 miljoen slachtoffers in West-Europa. Dit was…
-
Oss en de Opstand
–De Tachtigjarige Oorlog bracht Oss weinig goeds. Het duurde weliswaar enkele jaren voordat de vijandelijkheden de hoofdstad van het Maasland hadden bereikt, maar toen in maart 1573 een leger van…
Pestepidemieën tijdens de Tachtigjarige Oorlog
Er hebben drie grote pestepidemieën geheerst in het huidige Noord-Brabant tussen 1568 en 1648. De eerste melding van een pestlijder in ’s-Hertogenbosch ten tijde van de Tachtigjarige Oorlog dateert uit 1570.
De eerste epidemie brak echter later uit, in 1604-1605. De epidemie verspreidde zich over een groot deel van Brabant. Naast meldingen uit ’s-Hertogenbosch zijn er overlijdensaktes uit Bergen op Zoom en uit de omgeving van Geertruidenberg. Deze overlijdensaktes geven specifiek aan dat de desbetreffende personen zijn overleden aan de pest.
Het dagelijkse leven leed onder de pest en het reilen en zeilen werd aangepast. Dit vernemen we ook uit het volgende archiefstuk: “Beschikking van de Gecommitteerde Raden van Staten van Holland gesteld op het rekest van de schouten, burgemeesters en gemene ingezetenen van Raamsdonk, Waspik, Capelle, Sprang en ’s-Gravenmoer, waarbij de surseance van betaling van achterstallige contributies wegens de vele uitingen verleend nog tot maart 1605 wordt verlengd in verband met de heersende pest, 1604.” (Streekarchief Langstraat Heusden Altena, 1007 559)
Allegorie op de dood. (Bron: Jacob van der Heyden, 1608, Rijksmuseum Amsterdam)
De pest blijft zijn ups en down hebben onder de Brabantse populatie. In 1624-1625 brak de tweede grote epidemie uit en werden veel meer plaatsen getroffen, onder andere ’s-Hertogenbosch, Oudenbosch, Tilburg, Grave, Hilvarenbeek, Loon op Zand, Zevenbergen en Roosendaal.
De laatste golf van een epidemie kwam tussen 1635 en 1637. De oorlog had zijn sporen nagelaten onder de mensen. Zij waren verzwakt, waardoor de bacterie weer ongestoord zijn gang kon gaan. Dit keer zijn er meldingen van uit Boxtel, ’s-Hertogenbosch, Deursen, Gemert en Helmond te vinden in de archieven.
Pestheiligen en kapellen
De heilige Rochus met links van hem een engel en rechts van hem een hond. (Johann Sadeler, 1560-1586, Rijksmuseum Amsterdam)
Tijdens de oorlog ontstonden er ook nieuwe toevluchtsoorden. Zo werden de drie heiligen Antonius, Rochus en Sebastianus in Oosterhout in 1617 vereerd met een altaar. In Breda werd rond 1628 een monstrans met daarop de heilige Adrianus gemaakt. En tijdens de laatste epidemie tussen 1635-1637 kan men de aanleg van de kapel in Aarle-Rixtel terugbrengen. Hier kon men bidden naar Antonius, Sebastianus en Rochus.
Helaas zijn de meeste kapellen verdwenen en vandaag de dag niet meer te bezichtigen.
Auteur: Aisha van Veeren
Pestheiligen in collecties
-
H. Anthonius van Padua ontvangt het ‘wapen’ van de H. Maagd Maria met gebed tegen brand, pest en toverij. Anthonius is afgebeeld als Franciscaner monnik. Huiszegen.
-
S. Rochus, afgebeeld als pelgrim tegen de pest met tekst “ebis in pesti patronus”.
-
Heilige Rochus
-
Zegenformulier
-
Beeld van Heilige Sebastiaan
-
Caravacakruis
Bronnen
Adriaenssen, L., Staatsvormend Geweld, Breda, 2007.
Barel, G., "Kwartierstaat van Gerrit Arie Barel", in: De Brabantse Leeuw (jrg. 26, 1977), 79-95.
Boeren, P., "Cellebroeder in Princenhage 1661/2", in: Jaarboek De Oranjeboom (jrg. 16, 1963), 33-38.
Knippenberg, W., "Oude kappelen in Noord-Brabant II", in: Brabants Heem (jrg. 10, 1958), 77-86.
Knippenberg, W., "Oude kappelen in Noord-Brabant II", in: Brabants Heem (jrg. 10, 1958), 131-139.
Ruis, A., De geschiedenis van de Protestantse Gemeente Oudenbosch c.a. 1613-2013, Oudheusden, 2015.
Schampers, G., "Schampers", in: De Brabantse Leeuw (jrg. 43, nr. 3, 1994), 172-192.
Schampers, G., "Schampers", in: De Brabantse Leeuw (jrg. 43, nr. 4, 1994), 213-224.
Van Loon, J., "Roosendaalse families", in: De Brabantse Leeuw (jrg. 38, nr. 3, 1989), 131-145.
Van Oudheusden, J., Verhalen van Brabant. Geschiedenis en erfgoed in tien tijdvakken, Zwolle, 2011.
Van Zuijlen, R., Inventaris der Archieven van de Stad ’s-Hertogenbosch 2, ’s-Hertogenbosch, 1866, zie: http://www.bossche-encyclopedie.nl/overig/cultureel%20en%20maatschappelijk/pest.htm (stand op 6 juni 2018).
De Tachtigjarige Oorlog op Brabants Erfgoed
-
Alex Soetekouw over de Slag van…
Voor het project 'Goud van Brabant' zijn…
-
De Nederlandse taal en de…
De ontwikkeling van het Nederlands komt in de…
-
Noodmunten uit Het Noordbrabants…
De collectie van Het Noordbrabants Museum bevat…
-
Het beleg van 's-Hertogenbosch in…
De inname van 's-Hertogenbosch was een van de…
–
-
De Kruisheren en de Oranjevorsten
De geschiedenis van het klooster Sint Agatha is…
-
Merck toch hoe Sterck
Het lied 'Merck toch hoe Sterk' is opgenomen in…
-
Graaf Willem IV van den Bergh
Willem IV van den Bergh (1537-1586) was een van…
–
-
The Cuirassier in the Eighty Years…
The Royal Armouries possesses one of the finest…
-
Oss en de Opstand
De Tachtigjarige Oorlog bracht Oss weinig goeds.
–
-
Duc d'Alf, een archeologisch…
Tijdens een archeologisch bodemonderzoek in 1989
-
Willemstad, schutse van Holland
Het in 1565 gestichte dorpje Ruigenhil, dat later…
-
Beeldenstorm in 's-Hertogenbosch
In de Koninklijke Bibliotheek in Den Haag wordt…
–
-
Longread: 80 jaar oorlog in Brabant
Een spoedcursus
-
Adolf van Cortenbach
Adolf van Cortenbach is geboren in 1540 en na een…
–
-
Een Poolse kroonprins in Breda
Wie denkt aan Polen en Breda, denkt…
–
-
Een katholieke blik op de…
De Opstand kende heel wat helden en de grootste…
-
Op de vlucht voor de 'Crouwaten'
In 1618 leidt een godsdienstoorlog in Bohemen tot…
–
-
1580: Beeldenstormen in Bergen op…
Tijdens de beeldenstorm van 1566 bleef Bergen op…
–
-
Een laatste redmiddel bij het…
Nabij het Van Abbemuseum te Eindhoven werden in…
-
Filips Willem van Oranje en Breda
Sinds de list met het turfschip was Breda weer in…
–
-
Simon Bax
Simon Bax, ook Symon Bax (of Bacx, Bakx, Baks en…
–
-
Leo Belgicus en de Tachtigjarige…
Al vroeg in de geschiedenis van de cartografie…
-
De verdediging van Hilvarenbeek in…
Een schans was een belangrijk verdedigingswerk…
-
Burgeroorlog in 's-Hertogenbosch
De beeldenstorm van 1566 zette de verhoudingen…
-
De Slag van Leckerbeetje
Afgaande op het aantal keren dat hij is afgebeeld
-
Het Helmondse kasteel en de…
Wie anno nu het Helmondse kasteel nadert, ziet…
-
Een genaaste en een nieuw gebouwde…
Het idee dat Noord-Brabant en katholiek zowat…
-
Fort de Roovere
Fort de Roovere is het grootste Fort van de West
-
Gamend en lezend door de…
De Tachtigjarige Oorlog maakt onlosmakelijk deel…
-
Eerste martelaar van de Hervorming
Vrij kort nadat Maarten Luther (1483-1546) in…
-
Een glazen kanon
Een kanon is natuurlijk een uitstekend symbool…
-
Geschonden Catharina
Halverwege de zestiende eeuw smeulde er een…
-
Het grafmonument van Charles Morgan
De strijdende partijen maakten in de…
-
Hendrick Lonck
De verovering van de Spaanse zilvervloot door…
–
-
Grave 1602
Inwoners van een belegerde stad die weken of…
–
-
1577: Bergen op Zoom wordt Staats
Aan het begin van de Tachtigjarige Oorlog was…
-
Het eerste boek over gokverslaving
In 1560 schrijft arts Pascasius Justus Turcq…
-
De dorpsontwikkeling en de locatie…
De ontwikkeling van veel dorpen in het zandgebied…
-
De Infante Isabella bezoekt Breda
Op de gravure “De belegering van Breda” laat…
-
Het verraad van Charles de Gavre…
Charles de Gavre (1525-1611), heer van Fressin
–
-
Een lied over het Beleg van…
In 1612 werd de tekst gedrukt van een ‘chanson…
-
De capitulatie van 1629
Op 14 september 1629 kwam met een…
-
Streven naar gelijkberechting
Na de inname van ’s-Hertogenbosch ondernamen de…
-
Een Oranjebord in Geertruidenberg
In 1582, twee jaar voor zijn gewelddadige dood
-
Het kasteelterrein van Cranendonck
Toen Willem van Oranje (1533-1584) in 1551 met…
-
De Staatse Raad van Brabant
Beetje bij beetje knabbelden de opstandige…
-
Stedelijk Museum Breda
In een Bredaas museumdepot ligt sinds kort een…
-
Kasteel Maurick
Op een eilandje bij de Dommel ligt Kasteel…
-
Fort Crèvecoeur
Crèvecoeur aan de Maas bij Hedel ligt nu midden…
-
Spinolaschans
De Spaanse veldheer Ambrogio Spinola (1569–1630…
-
De Citadel van 's-Hertogenbosch
Vlakbij de binnenstad van ‘s-Hertogenbosch ligt…
-
Fort Henricus
Fort Henricus is in 1626 onder het Spaanse bewind…
-
West-Brabantse Waterlinie
De West-Brabantse waterlinie is een van de oudste…
-
Fort Isabella
Fort Isabella kent een bewogen…
-
De slag bij Engelen
De schans bij Engelen, vlak boven 's
-
De onneembare vesting Heusden in…
Als Alva in de Nederlanden komt, ontvangt Heusden…
-
Hilvarenbeek na de val van ’s
De welvaart van Hilvarenbeek in de vijftiende…
-
Gerard van Horne
Gerard van Horne, graaf van Bassigny, heer van…
–
-
Een belegering in beeld
Het beleg en de verovering van 's-Hertogenbosch…
-
Vestingwerken, erfgoed van de…
Het erfgoed van de Tachtigjarige Oorlog kunnen we…
-
De Tachtigjarige Oorlog in Loon op…
De Tachtigjarige Oorlog raakte heel Brabant, dat…
-
Kasteel Zevenbergen in de…
Het kasteel van Zevenbergen was van oorsprong een…
-
Pest tijdens de Tachtigjarige…
“A peste, fame, belloque, libera nos Domine”
(van… -
Het beleg van Bergen op Zoom in…
Vanwege de strategische ligging van Bergen op…
–
-
Samuel de Swaef
Samuel de Swaef (of Swaaf) werd in 1597 geboren…
–
-
Een lofdicht op de burgemeester…
In 1630 publiceren twee jonge, ondernemende…
-
De kurassier tijdens de…
Een van de meest uitgebreide collecties van…
-
Pascasius Justus Turcq
Aan het eind van de zestiende eeuw leefde in…
–
-
De Tachtigjarige Oorlog door…
Een strijd tegen calvinistische ketters, een…
-
De grote brand van Oisterwijk door…
Het noorden van de Nederlanden was gedurende de…
-
Een noodmunt uit Breda 1577
In september 1577 was er nood aan de man in Breda.
–
-
Preken in de open lucht van…
De stem van dominee Hermanus Schevenhuisen (circa…
-
Pascasius Turcq
Pascasius Turcq (ook geschreven als Paschasius…
–
-
Tachtig Jaar Oorlog in Brabant…
Een van de ingrijpendste gevolgen van de tachtig…
-
De religieuze erfenis van de…
Hoewel de Tachtigjarige Oorlog officieel eindigde…
-
Nieuw Gastel en de verschrikkingen…
Kort na de stichting van Nieuw Gastel –…
–
-
De West-Brabantse Waterlinie en de…
In de omgeving van Bergen op Zoom hadden de…
-
Jan Bax
Ook Johan Bax genoemd (of Bacx, Bakx, Baks en…
–
-
Mythevorming rond het bezoek van…
In 1624 bracht de Pools-Litouwse kroonprins…
-
Ravenstein in de Tachtigjarige…
Het Land van Ravenstein leek als Gulliks-Kleefse…
–
-
De pest in Tilburg en Goirle
In de periode 1583-1625 werd Tilburg en haar…
–
-
Philippine van Ruyschenberg
Philippine (ook wel Philippa) van Ruyschenberg…
–
-
Skeletten en knopen in Gilze
Zeven werkdagen waren archeologen er in 2000 druk…
–
-
De vlucht van Willem van Oranje…
We schrijven het jaar 1567 en prins Willem van…
–
-
Muitende soldaten nemen het…
De koninklijke landvoogden in Brussel hadden de…
-
Het Turfschip van Breda
List en bedrog, hinderlaag en verraderlijke moord…
–
-
Het Beleg van Breda (1624-1625)
Na het aflopen van het Twaalfjarig bestand in…
–
-
Het Beleg van Breda in 1637
In de zomer van 1637 concentreerde prins Frederik…
–
-
Het lege land van Breda
In de Tachtigjarige Oorlog zijn flink wat…
-
Een legerkamp op de Steenakker bij…
In een legerkampje in Breda uit de Tachtigjarige…
-
De vesting Breda
Het verhaal van de veelbesproken vesting Breda en…
-
Gillis Couwenberg
Volgens de predikantenborden in de Dorpskerk van…
-
Niet sonder Godt
In de Brabantse steden mogen huizen uit de…
-
Het platteland van Lith tijdens de…
Als je leest over de Tachtigjarige Oorlog, dan…
–
-
Een interieurschildering uit de…
Nog maar enkele decennia geleden had de…
-
Xavier van Delft over het Wonder…
Voor het project 'Goud van Brabant' zijn…
-
Marie de Brimeu
Marie, telg uit de aristocratische familie De…
–
-
Georganiseerde misdaad in de…
Oorlog, armoede en ziekte, de Brabantse burger…
–
-
De pestepidemie in Helmond in 1636
In 1636 werd Helmond voor de laatste keer…
-
De schutters van Heusden bij het…
In het begin van de Tachtigjarige Oorlog bleef…
-
De Slag bij Steenbergen (1583)
In de Nederlandse geschiedenisboeken wordt er…
-
Robert Henderson van Tunnegask
Robert Henderson, de eerste van drie broers die…
1622
-
Het militaire geslacht Colyear en…
De Colyears: vader, zoon en drie kleinzoons
–
-
Adolf van Cortenbach in Brugge
Adolf van Cortenbach (1540-1594) werd in 1540…
–
-
Jan IV van Bergen
In de zestiende eeuw was Jan IV van Bergen
–