Vestingwerken van Willemstad. (Bron: Anoniem, 1652, Rijksmuseum Amsterdam)
Thema
Vestingwerken, erfgoed van de Tachtigjarige Oorlog
Het erfgoed van de Tachtigjarige Oorlog kunnen we vandaag de dag nog zien. De bouw van vestingwerken heeft sporen nagelaten in steden en landschappen.
De oorlogsdreiging van de Tachtigjarige Oorlog (1568-1648) zorgde voor innovaties in vestingbouw. Stenen muren met torens omringden steden in de eeuwen voor het begin van die oorlog. Door de muren konden vijanden niet zomaar de stad binnenwandelen en dankzij de torens hadden de verdedigers tijdens een belegering een tactisch voordeel. Vanaf boven was het makkelijker om de vijand te bestoken met pijlen en de vijand kon in de gaten worden gehouden.
Met de uitvinding van het kanon veranderde de oorlogsvoering. Met buskruit en een goed kanon schoot een aanvaller gemakkelijker een gat in een stenen muur. En waar voorheen torens bescherming boden aan de verdedigers, vormden ze nu een gevaar. Kanonniers van de vijand mikten expres op die bouwwerken. Als ze instorten, kon dat levens kosten en schade aan de stad veroorzaken.
Dankzij het kanon ging het niet meer om hoogte maar om de dikte van muren. Stadsbesturen besloten om muren en torens te verlagen en te verbreden. Zo werden ze tevens geschikt om kanonnen op te plaatsen. Daardoor kon de verdediger terugschieten. Deze ontwikkelingen kwamen uit Italië, waar in het begin van de zestiende eeuw deze verbouwingen in volle gang waren. De technische term ervoor is trace italienne, of het Italiaans Stelsel.
Ontwikkeling van vestingwerken
Heel Europa keek naar de ontwikkelingen in Italië. Toen in de Nederlanden de Tachtigjarige Oorlog uitbrak, begon men de vestingwerken van steden aan te passen aan de nieuwste ontwikkelingen. Gebrek aan geld en natuursteen dwong steden er echter toe om te kiezen voor goedkopere materialen. In plaats van steen gebruikte men aarde. Boeren uit de omgeving moesten helpen bij het aanleggen van de versterkingen.
Het ontwerpen van een vesting werd gedaan door specialisten. Mannen als Simon Stevin beschouwden het bouwen van verdedigingswerken als een wetenschap. In plaats van rechte muren koos wiskundige en vestingbouwer Stevin voor hoeken. Geometrie vormde het hart voor de door hem ontworpen vestingen. Neem bijvoorbeeld een bastion. Op de afbeelding hieronder is goed te zien dat dit vestingwerk vijf hoeken heeft. Hierdoor hadden de verdedigers geen dode hoek en konden ze de aanvallers constant onder vuur nemen.
Het ontwerpen van een vesting werd gedaan door specialisten. Mannen als Simon Stevin beschouwden het bouwen van verdedigingswerken als een wetenschap. In plaats van rechte muren koos wiskundige en vestingbouwer Stevin voor hoeken. Geometrie vormde het hart voor de door hem ontworpen vestingen. Neem bijvoorbeeld een bastion. Op de afbeelding hieronder is goed te zien dat dit vestingwerk vijf hoeken heeft. Hierdoor hadden de verdedigers geen dode hoek en konden ze de aanvallers constant onder vuur nemen.
Versterkte steden
-
Vestingwerken van Eindhoven anno 1583. (Bron: Frans Hogenberg, 1583-1585, Rijksmuseum Amsterdam)
-
Vestingwerken van Klundert. (Bron: Anoniem, 1632/1649-1652, Rijksmuseum Amsterdam)
-
Vestingwerken van Helmond. (Bron: Anoniem, 1652, Rijksmuseum Amsterdam)
-
Vestingwerken van Ravenstein. (Bron: Anoniem, 1652, Rijksmuseum Amsterdam)
-
Vestingwerken van Breda anno 1622. (Bron: B.F. Immink, 1743, Rijksmuseum Amsterdam)
-
Vestingwerken van Geertruidenberg. (Bron: Anoniem, 1632/1652, Rijksmuseum Amsterdam)
-
Vestingwerken van Bergen op Zoom. (Bron: Nicolaes van Geelkercken, 1622, Rijksmuseum Amsterdam)
-
Vestingwerken van Grave anno 1602. (Bron: Lambert Cornelisz, 1607-1609/1612, Rijksmuseum Amsterdam)
-
Vestingwerken van Steenbergen. (Bron: Joan Blaeu, 1619)
-
Vestingwerken van Willemstad. (Bron: Anoniem, 1652, Rijksmuseum Amsterdam)
-
Vestingwerken van Woudrichem. (Bron: Joan Blaeu, 1649)
-
Vestingwerken van 's-Hertogenbosch. (Bron: Anoniem, 1652, Rijksmuseum Amsterdam)
-
Vestingwerken van Heusden. (Bron: Joan Blaeu, 1649)
Forten en kastelen
Wetenschappelijke inzichten
De verwetenschappelijking van de vestingbouw leidde tot een eigen taal met ondoorgrondelijke begrippen. Denk bijvoorbeeld aan papenmutsen, zwaluwstaarten en courtines. Het principe is echter simpel. Stel, je hebt een mooie stad. Die wil je beschermen tegen kanonnenvuur. Daarvoor leg je aarden wallen aan. Maar ja, dan kan de vijand die wallen beschieten. Dus je bouwt iets om die muur te beschermen. Dat vestingwerk (bijvoorbeeld een halve maan) kan ook weer worden beschoten en daar verzint de verdediger weer iets op. Door deze manier van verdedigen kon een stad een uitgebreid stelsel van vestingwerken krijgen.
Vestingwerken van Heusden. (Bron: Joan Blaeu, 1649)
Het beste was het natuurlijk als de vijand überhaupt niet in de buurt van je stad kwam. Daarom bouwden verdedigers soms forten op tactische plaatsen op enige afstand van de stad. Aanvallers bouwden juist forten om toevoer tot steden te frustreren. Fort Isabella en Crèvecoeur bij 's-Hertogenbosch zijn voorbeelden van dergelijke forten. De forten konden door weer andere vestingwerken aan elkaar verbonden worden, waardoor een linie ontstond.
Natte voeten
Verdedigers hadden meerdere manieren om de vijand op afstand te houden. Zo konden ze het land onderwater zetten, dat heet inunderen. Een klein laagje water zorgde er al voor dat soldaten hun tenten niet konden opzetten en dat karren vastliepen in de modder. Het landschap rond Bergen op Zoom en 's-Hertogenbosch leende zich daar uitstekend voor. Voor boeren betekende een inundatie slecht nieuws. Het was namelijk hun land dat onder water kwam te staan en daardoor verloren zij hun broodwinning. Soms werden ze gecompenseerd, maar dat was eerder uitzondering dan regel.
Voorbeelden van de belangrijkste typen schansen en vestingen, gebruikt door Spinola tijdens het beleg van Breda, 1624-1625. (Bron: Anoniem, Rijksmuseum)
Een belegeraar liet zich niet altijd tegenhouden door natte voeten. Beroemd is het beleg van ’s-Hertogenbosch in 1629. Prins Frederik Hendrik maakte gebruik van molens en dammen om het water weg te pompen. Hierdoor was hij de eerste die de Moerasdraak, zoals Den Bosch werd genoemd, wist te verslaan. Ook aan Spaanse zijde liet men zich niet afschrikken door vestingwerken uit het Oud-Hollandse stelsel en ook aan die kant vond er innovatie plaats. Ambrogio Spinola maakte bijvoorbeeld bij zijn belegering van Breda in 1624-1625 gebruik van een ketting van vestingwerken om de stad af te sluiten van de buitenwereld. Deze fortificaties waren niet alleen op Breda gericht, maar ook naar buiten toe. Hierdoor kon een eventuele ontzettingspoging worden afgeslagen. De innovaties waren door heel Europa beroemd. Edellieden, zoals een Poolse prins, kwamen kijken naar hoe in de Nederlanden aanvallers en verdedigers elkaar probeerden af te troeven.
Het platteland
Het verhaal van vestingwerken is niet alleen een verhaal van de steden. In dorpen en gehuchten had men misschien nog wel meer last van de oorlogshandelingen dan in de steden. Net als de stedelingen wierpen dorpelingen aarden verdedigingswerken op om hun lijf en goed te beschermen. Daarvoor kozen ze vaak een plek uit in de buurt van het dorp, zoals bij Gorp nabij Hilvarenbeek, of ze versterkten een goed verdedigbare plek in het dorp.
Soldaten teisterden het platteland. (Bron: Sebastiaan Vrancx, ca. 1635, Wikimedia Commons)
De vestingbouw uit de Tachtigjarige Oorlog is het meest zichtbare erfgoed van die periode. In het landschap en het stratenplan zijn nog steeds sporen te vinden van toen. De theorieën die mannen als Stevin bedachten, vormden de basis voor latere vestingbouwers. Zo smeedde Menno van Coehoorn de losse verdedigingswerken aan elkaar en creëerde de Zuiderwaterlinie. In steden als Heusden waan je je haast terug in de tijd als je over de wallen kijkt. En op plekken waar de wallen zijn gesloopt, vind je nog straatnamen die ernaar verwijzen.
Dit artikel is geschreven door Aisha van Veeren en Wouter Loeff.
Bronnen
Bijsterveld, A., e.a., Zuiderwaterlinie Noord-Brabant een open boek, Rotterdam, 2016.
De Vries, J., Ontwikkeling van de vestingbouw in Nederland, zie: http://www.coehoorn.nl/om-te-lezen/artikelen/280-ontwikkeling-van-de-vestingbouw-in-nederland (stand op 3 september 2018).
Kuijer, P., 's-Hertogenbosch. Stad in het hertogdom Brabant ca. 1185-1629, Zwolle, 2000.
De Tachtigjarige Oorlog op Brabants Erfgoed
-
De Nederlandse taal en de…
De ontwikkeling van het Nederlands komt in de…
-
Noodmunten uit Het Noordbrabants…
De collectie van Het Noordbrabants Museum bevat…
-
Het beleg van 's-Hertogenbosch…
De inname van 's-Hertogenbosch was een van de…
–
-
De Kruisheren en de Oranjevorsten
De geschiedenis van het klooster Sint Agatha is…
-
Merck toch hoe Sterck
Het lied 'Merck toch hoe Sterk' is…
-
Graaf Willem IV van den Bergh
Willem IV van den Bergh (1537-1586) was een van…
–
-
The Cuirassier in the Eighty Years…
The Royal Armouries possesses one of the finest…
-
Oss en de Opstand
De Tachtigjarige Oorlog bracht Oss weinig goeds.
–
-
Willemstad, schutse van Holland
Het in 1565 gestichte dorpje Ruigenhil, dat later…
-
Beeldenstorm in 's
In de Koninklijke Bibliotheek in Den Haag wordt…
–
-
Longread: 80 jaar oorlog in Brabant
Een spoedcursus
-
Adolf van Cortenbach
Adolf van Cortenbach is geboren in 1540 en na een…
–
-
Een Poolse kroonprins in Breda
Wie denkt aan Polen en Breda, denkt…
–
-
Een katholieke blik op de…
De Opstand kende heel wat helden en de grootste…
-
Op de vlucht voor de '
In 1618 leidt een godsdienstoorlog in Bohemen tot…
–
-
1580: Beeldenstormen in Bergen op…
Tijdens de beeldenstorm van 1566 bleef Bergen op…
–
-
Een laatste redmiddel bij het…
Nabij het Van Abbemuseum te Eindhoven werden in…
-
Filips Willem van Oranje en Breda
Sinds de list met het turfschip was Breda weer in…
–
-
Simon Bax
Simon Bax, ook Symon Bax (of Bacx, Bakx, Baks en…
–
-
Leo Belgicus en de Tachtigjarige…
Al vroeg in de geschiedenis van de cartografie…
-
De verdediging van Hilvarenbeek in…
Een schans was een belangrijk verdedigingswerk…
-
Burgeroorlog in ‘s-Hertogenbosch
De beeldenstorm van 1566 zette de verhoudingen…
-
De Slag van Leckerbeetje
Afgaande op het aantal keren dat hij is afgebeeld
-
Het Helmondse kasteel en de…
Wie anno nu het Helmondse kasteel nadert, ziet…
-
Een genaaste en een nieuw gebouwde…
Het idee dat Noord-Brabant en katholiek zowat…
-
Fort de Roovere
Fort de Roovere is het grootste Fort van de West
-
Gamend en lezend door de…
De Tachtigjarige Oorlog maakt onlosmakelijk deel…
-
Eerste martelaar van de Hervorming
Vrij kort nadat Maarten Luther (1483-1546) in…
-
Een glazen kanon
Een kanon is natuurlijk een uitstekend symbool…
-
Geschonden Catharina
Halverwege de zestiende eeuw smeulde er een…
-
Het grafmonument van Charles Morgan
De strijdende partijen maakten in de…
-
Hendrick Lonck
De verovering van de Spaanse zilvervloot door…
–
-
Grave 1602
Inwoners van een belegerde stad die weken of…
–
-
1577: Bergen op Zoom wordt Staats
Aan het begin van de Tachtigjarige Oorlog was…
-
Het eerste boek over gokverslaving
In 1560 schrijft arts Pascasius Justus Turcq…
-
De dorpsontwikkeling en de locatie…
De ontwikkeling van veel dorpen in het zandgebied…
-
De Infante Isabella bezoekt Breda
Op de gravure “De belegering van Breda” laat…
-
Het verraad van Charles de Gavre…
Charles de Gavre (1525-1611), heer van Fressin
–
-
Een lied over het Beleg van…
In 1612 werd de tekst gedrukt van een ‘chanson…
-
De capitulatie van 1629
Op 14 september 1629 kwam met een…
-
Streven naar gelijkberechting
Na de inname van ’s-Hertogenbosch ondernamen de…
-
Een Oranjebord in Geertruidenberg
In 1582, twee jaar voor zijn gewelddadige dood
-
Het kasteelterrein van Cranendonck
Toen Willem van Oranje (1533-1584) in 1551 met…
-
De Staatse Raad van Brabant
Beetje bij beetje knabbelden de opstandige…
-
Kasteel Maurick
Op een eilandje bij de Dommel ligt Kasteel…
-
Fort Crèvecoeur
Crèvecoeur aan de Maas bij Hedel ligt nu midden…
-
Spinolaschans
De Spaanse veldheer Ambrogio Spinola (1569–1630…
-
De Citadel van 's-Hertogenbosch
Vlakbij de binnenstad van ‘s-Hertogenbosch ligt…
-
Fort Henricus
Fort Henricus is in 1626 onder het Spaanse bewind…
-
West-Brabantse Waterlinie
De West-Brabantse waterlinie is een van de oudste…
-
Fort Isabella
Fort Isabella kent een bewogen…
-
De slag bij Engelen
De schans bij Engelen, vlak boven 's
-
Heusden, de onneembare vesting
Als Alva in de Nederlanden komt, ontvangt Heusden…
-
Hilvarenbeek na de val van ’s
De welvaart van Hilvarenbeek in de vijftiende…
-
Gerard van Horne
Gerard van Horne, graaf van Bassigny, heer van…
–
-
Een belegering in beeld
Het beleg en de verovering van 's
-
Vestingwerken, erfgoed van de…
Het erfgoed van de Tachtigjarige Oorlog kunnen we…
-
De Tachtigjarige Oorlog in Loon op…
De Tachtigjarige Oorlog raakte heel Brabant, dat…
-
Kasteel Zevenbergen in de…
Het kasteel van Zevenbergen was van oorsprong een…
-
Pest tijdens de Tachtigjarige…
“A peste, fame, belloque, libera nos Domine”
-
Het beleg van Bergen op Zoom in…
Vanwege de strategische ligging van Bergen op…
–
-
Samuel de Swaef
Samuel de Swaef (of Swaaf) werd in 1597 geboren…
–
-
Een lofdicht op de burgemeester…
In 1630 publiceren twee jonge, ondernemende…
-
De kurassier tijdens de…
Een van de meest uitgebreide collecties van…
-
Pascasius Justus Turcq
Aan het eind van de zestiende eeuw leefde in…
–
-
De Tachtigjarige Oorlog door…
Een strijd tegen calvinistische ketters, een…
-
De grote brand van Oisterwijk door…
Het noorden van de Nederlanden was gedurende de…
-
Een noodmunt uit Breda 1577
In september 1577 was er nood aan de man in Breda.
–
-
Preken in de open lucht van…
De stem van dominee Hermanus Schevenhuisen (circa…
-
Pascasius Turcq
Pascasius Turcq (ook geschreven als Paschasius…
–
-
80 Jaar Oorlog in Brabant…
Een van de ingrijpendste gevolgen van de tachtig…
-
De religieuze erfenis van de…
Hoewel de Tachtigjarige Oorlog officieel eindigde…
-
Nieuw Gastel en de verschrikkingen…
Kort na de stichting van Nieuw Gastel –…
–
-
De West-Brabantse Waterlinie en de…
In de omgeving van Bergen op Zoom hadden de…
-
Jan Bax
Ook Johan Bax genoemd (of Bacx, Bakx, Baks en…
–
-
Mythevorming rond het bezoek van…
In 1624 bracht de Pools-Litouwse kroonprins…
-
Ravenstein in de Tachtigjarige…
Het Land van Ravenstein leek als Gulliks-Kleefse…
–
-
De pest in Tilburg en Goirle
In de periode 1583-1625 werd Tilburg en haar…
–
-
Philippine van Ruyschenberg
Philippine (ook wel Philippa) van Ruyschenberg…
–
-
Skeletten en knopen in Gilze
Zeven werkdagen waren archeologen er in 2000 druk…
–
-
De vlucht van Willem van Oranje…
We schrijven het jaar 1567 en prins Willem van…
–
-
Muitende soldaten nemen het…
De koninklijke landvoogden in Brussel hadden de…
-
Het Turfschip van Breda
List en bedrog, hinderlaag en verraderlijke moord…
–
-
Het Beleg van Breda (1624-1625)
Na het aflopen van het Twaalfjarig bestand in…
–
-
Het Beleg van Breda in 1637
In de zomer van 1637 concentreerde prins Frederik…
–
-
Het lege land van Breda
In de Tachtigjarige Oorlog zijn flink wat…
-
Een legerkamp op de Steenakker bij…
In een legerkampje in Breda uit de Tachtigjarige…
-
De vesting Breda
Het verhaal van de veelbesproken vesting Breda en…
-
Gillis Couwenberg
Volgens de predikantenborden in de Dorpskerk van…